باب: إذا
أعتق عبدا بين
اثنين، أو أمة
بين الشركاء.
4. İKİ KİŞİ ARASINDA ORTAK BİR KÖLEYİ VEYA BİRKAÇ KİŞİNİN ORTAK
OLDUĞU CARİYEYİ AZAT ETMEK
حدثنا
علي بن عبد
الله: حدثنا
سفيان، عن
عمرو، عن
سالم، عن أبيه
رضي الله عنه، عن النبي
صلى الله عليه
وسلم قال: (من
أعتق عبدا بين
اثنين، فإن
كان موسرا قوم
عليه، ثم يعتق).
[-2521-] Salim'in babasından naklettiğine göre: Nebi Sallallahu Aleyhi ve
Sellem: "Kişi başkasıyla ortak olduğu köleyi azat ettiğinde zenginse
kölenin değerini ortağına öder, sonra köle azat olur" buyurmuştur.
حدثنا
عبد الله بن
يوسف: أخبرنا
مالك، عن نافع،
عن عبد الله
بن عمر رضي
الله عنهما: أن
رسول الله صلى
الله عليه
وسلم قال: (من
أعتق شركا له
في عبد، فكان
له مال يبلغ
ثمن العبد، قوم
العبد قيمة
عدل، فأعطى
شركاءه حصصهم،
وعتق عليه،
وإلا فقد عتق
منه ما عتق).
[-2522-] Abdullah İbn Ömer r.a.'den rivayet edilmiştir: Allah Resulü (Sallallahu
Aleyhi ve Sellem): "Kişi bir köle üzerindeki payını azat ederse, kölenin
değeri kadar malı varsa kölenin piyasa değeri belirlenir. Azat eden, diğer
ortaklara paylarını öder ve köle kendiliğinden azat olur. Aksi halde yalnızca
kölenin azat olan payı azat olur" buyurmuştur.
حدثنا
عبيد بن
إسماعيل، عن
أبي أسامة، عن
عبيد الله، عن
نافع، عن ابن
عمر رضي الله
عنهما: قال
رسول الله صلى
الله عليه
وسلم: (من أعتق
شركا له في
مملوك فعليه
عتقه كله، إن
كان له مال
يبلغ ثمنه،
فإن لم يكن له
مال يقوم عليه
قيمة عدل،
فأعتق منه ما
أعتق).
حدثنا
مسدد: حدثنا
بشر، عن عبيد
الله: اختصره.
[-2523-] İbn Ömer r.a.'den rivayet edilmiştir: Allah Resulü Sallallahu
Aleyhi ve Sellem: "Kişi bir köle üzerindeki payını azat ederse kölenin
değeri kadar malı varsa onun tamamını azat etmesi gerekir. Malı yoksa kölenin
azat edene ait payının piyasa değeri belirlenir ve yalnızca bu pay azat edilmiş
olur" buyurmuştur.
حدثنا
أبو النعمان:
حدثنا حماد،
عن أيوب، عن
نافع، عن ابن
عمر رضي الله
عنهما، عن النبي
صلى الله عليه
وسلم قال: (من
أعتق نصيبا له
في مملوك، أو
شركا له في
عبد، وكان له
من المال ما
يبلغ قيمته
بقيمة العدل،
فهو عتيق). قال
نافع: وإلا
فقد عتق منه
ما عتق. قال
أيوب: لا أدري أشيء
قاله نافع، أو
شيء في الحديث.
[-2524-] Nafi', İbn Ömer'den rivayet etmiştir: Nebi Sallallahu Aleyhi ve
Sellem: "Bir kimse bir köledeki payını azat ettiğinde kölenin piyasa
değerine denk malı varsa köle tamamen azat olur" buyurmuştur.
Nafi' şöyle demiştir: "Yoksa yalnızca azat edene ait payazat
edilmiş olur."
Hadisin ravisi Eyyub, "Bu söz Nafi'e ait bir söz müdür, yoksa
hadisten bir parça mıdır, bilemiyorum" demiştir.
حدثنا
أحمد بن
مقدام: حدثنا
الفضيل بن
سليمان: حدثنا
موسى ابن
عقبة: أخبرني
نافع، عن ابن
عمر رضي الله
عنهما: أنه
كان يفتي في
العبد أو
الأمة، يكون
بين شركاء،
فيعتق أحدهم
نصيبه منه،
يقول: قد وجب
عليه عتقه
كله، إذا كان
للذي أعتق من
المال ما يبلغ،
يقوم من ماله
قيمة العدل،
ويدفع إلى
الشركاء
أنصباؤهم،
ويخلى سبيل
المعتق. يخبر
ذلك عن ابن
عمر عن النبي
صلى الله عليه
وسلم.ورواه
الليث، وابن
أبي ذئب، وابن
إسحاق، وجويرية،
ويحيى بن
سعيد،
وإسماعيل بن
أمية، عن نافع،
عن ابن عمر
رضي الله
عنهما، عن
النبي صلى
الله عليه
وسلم مختصرا.
[-2525-] İbn Ömer'den rivayet edilmiştir: İbn Ömer r.a. kişinin, başkasıyla
ortak olduğu köle veya cariyedeki payını az at etmesi durumunda şöyle fetva
verirdi: "Azat edenin azat ettiği kölenin piyasa değeri miktarında malı
varsa diğer ortakların pay değerlerini vererek köleye tek başına sahip olması
ve onun tamamını az at etmesi gerekir." İbn Ömer r.a. bu bilgileri Hz.
Nebi'den aldığını anlatmıştır.
AÇIKLAMA: Yukarıdaki hadislerde geçen "kişi azat
ederse" ifadeleri lafız bakımından herkesi kapsayıcı bir ifadedir. Ancak
görüş birliği ile bu ifadenin kapsamı daraltılmıştır. Çünkü akıl hastasının ve
sefihlikten dolayı kısıtlanan (hacir altındaki) kişilerin azat etmesi geçerli
olmaz.
Borçtan dolayı işlemleri kısıtlanan kişinin, (ticaret izni
verilmiş) kölenin, ölüm hastasının ve gayrimüslimin kölelerini azat etmeleri
konusunda ise alimlerce tespit edilen tahsis (kapsam daraltma) delillerine göre
bazı ayırımlar vardır. Ölüm hastalığı konusunda Şafiilere göre kölenin değeri
kişinin malının üçte birini aşması durumunda piyasa değeri tespit edilmez.
Ahmed İbn Hanbel'e göre ise hastalık durumunda kesinlikle
kölenin piyasa değeri tespit edilmez. Gayrimüslimin azat etmesi konusu biraz
sonra açıklanacaktır.
Bu hadis, zengin bir kişi başkasıyla ortak olduğu kölesindeki payını
azat ettiğinde kölenin tamamının azat olacağını göstermektedir.
İbn Abdilber bu hususta şöyle der: Kölenin piyasa değerinin
ancak zengin bir kişi azat ettiğinde belirleneceği konusunda görüş ayrılığı
yoktur.
Alimler kölenin ne zaman azat olacağı hususunda görüş ayrılığına
düşmüşlerdir. Alimlerin geneli, sahih olan rivayete göre Şafiiler ve bazı
Malik! fakihleri kölenin derhal azat olacağı görüşündedir. Bazı Şafiiler
"Birinci ortak kendi payınıazat ettikten sonra ikinci ortak da kendi
payını azat etse bu geçerli olmaz ve azat eden ortak kölenin piyasa değerine
göre diğerinin payını öder" demişlerdir.
باب: إذا
أعتق نصيبا في
عبد، وليس له
مال، استسعي
العبد غير
مشقوق عليه،
على نحو
الكتابة.
5. KÖLE ÜZERİNDEKİ PAYINI AZAT ETSE VE BAŞKA MALI OLMASA KÖLE,
KİTABET BEDELİNİ ÖDER GİBİ, SIKIŞTIRILMAKSIZIN ÇALIŞTIRILIR
حدثنا
أحمد بن أبي
رجاء: حدثنا
يحيى بن آدم:
حدثنا جرير بن
حازم: سمعت
قتادة قال:
حدثني النضر
بن أنس بن
مالك، عن بشير
بن نهيك، عن
أبي هريرة رضي
الله عنه قال: قال
النبي صلى
الله عليه
وسلم: (من أعتق
شقيصا من عبد).حدثنا
مسدد: حدثنا
يزيد بن زريع:
حدثنا سعيد، عن
قتادة، عن
النضر بن أنس،
عن بشير بن
نهيك، عن أبي
هريرة رضي
الله عنه: أن
النبي صلى
الله عليه
وسلم قال: (من
أعتق نصيبا،
أو شقيصا، في مملوك،
فخلاصه عليه
في ماله، إن
كان له مال، وإلا
قوم عليه،
فاستسعي به
غير مشقوق
عليه).
تابعه
حجاج بن حجاج،
وأبان، وموسى
بن خلف، عن قتادة،
اختصره شعبة.
[-2526-] Ebu Hureyre r.a.'den rivayet edilmiştir: Nebi
Sallallahu Aleyhi ve Sellem: "Bir kimse bir köledeki payını azat ederse
... "
[-2527-] Yine Ebu Hureyre r.a.'den rivayet edildiğine göre: Nebi Sallallahu
Aleyhi ve Sellem: "Kişi bir köle üzerindeki payını azat ettiğinde malı
varsa köleyi kölelikten tamamen kurtarması gerekir. Malı yoksa kölenin piyasa
değeri belirlenir ve sıkıştırılmaksızın çalıştırılır" buyurmuştur.
AÇIKLAMA: Hadiste geçen "sıkıştırılmaksızın"
ifadesinin anlamı şudur: Köleye parayı bir an önce ödemesi için baskı yapılmaz.
Ebu Hanife, iki öğrencisi (Ebu Yusuf ve Muhammed), Evzaı, Sevrl, İshak İbn
Rahuye, bir rivayete göre Ahmed İbn Hanbel ve diğer bazı fakihler, azat edenin
fakir olması durumunda kölenin çalıştırılacağı görüşündedirler.
Bu alimler kendi aralarında görüş ayrılığına düşmüşler ve bir
kısmı "kölenin tamamı azat edilir ve diğer ortağın payını kazanması için
çalışması istenir" demişlerdir. İbn Ebu Leyla buna bir hüküm daha
ekleyerek "sonra köle ortağa ödediği parayı kendisini azat edenden geri
ister" demiştir.